Tolerans

Tolerans xoşbînî, lihevkirin û pejrandina(qebûlkirina) raman û bûyerên cuda ne. Gotineke latînî ye û kurdiya wê xoşbînî ye. Bi awayekî xoşbînî cudabûn, pirrengî û pirdengiya kes û komikên netewî, polîtîk, olî(dînî) û kesayetiyên taybetî bipejrîne, rêz û hurmeta wan digre û li mafên wan xwedî derbikeve û diparêze. Armanca toleransê ne ew e ku pirrengî, pirdengî, cudabûnê ji navê rabike û bike yek; armanc e ku, taybetiyên wan yên cuda, pirreng û pirdengiyê bipejrîne û bi harmoniyeke biguncî ne. Her kes an kom bi taybetiyên xwe werin qebûl kirin. Bi taybetî kes û komên xwedî desthilatdar û hêzdar, mafên kes û komên cuda cuda yên hejar û bindest bi awayeki xoşbînî biparêzin. Tolerans, pêş li reşbînî û tewanbariyê(pîjkirin û sûcdariyê) digre.

Cureyên toleransê
Sê cureyên toleransê hene:
• Toleransa takekesî (şexsî)
• Toleransa civakî an grûpî
• Toleransa teknîkî

Toleransa takekesî, di nav şexsan de ye. Di kîjan babetî de dibe bila bibe pêwendiyên(têkiliyên) navbera du kes an jî çend kesan de ne.
Toleransa civakî, pêwendiyên di navbera komên etnîkî, polîtîk, dînî, cînsî an jî yên wek wan de ne.
Toleransa teknîkî, pêwendêyên di navbera kes û komên teknîkî de bi awayekî xoşbînî ji hev sûd û kelk digrin û ji bo pêşketina teknîkî alîkariya hev dikin.

Tolerans, perwerde û çand
Tolerans li gor ast û pileya perwerde û çanda civatê tê guhertin. Tolerans encama têgehîstin û serwextiya demokrasiyê ye. Li civatên demokratîk ku ji aliyê perwerde, hîndekarî û çandî ve pêsketîne, tolerans jî di nav kes û komên cuda, dem û dezgehên dewletê de gelek xurt e û bingeh girtiye. Wek tê zanîn civat ji kesan pêk tê. Ji kesên azad, demokrat û xwedî xoşbînî citateke bi tolerans çêdibe. Li cem kes, civat, dem û dezgehên paşvemayî tolerans tune an jî gelek kêm û jar e. Di civatên weha pasvemayî de reşbînî û tewanbarî gelek xurt e. Di van civatan de, peyva dawî ya ser û sîdetê ye. Kî bi rûxistin be, li desthilatdariyê be, xurt be an çekdar be yên din dipelçiqîne û bêdeng dike. Di civatên wek Swîsre, Belçîka, Kanada, Swêd, Norveç ûhwd. de toleransa takekesî û civakî gelek xurt û zêde ye. Mafên hemû hes û komên cuda yên etnîkî, çandî, dînî û tekînî hene. Kes kesî ji reng û kok, dînê xwe biçûk û tawanbar nayê dîtin. Di civakê de xoşbîniyeke xurt heye. Mafên wan bi qanûn û detûran bûne xwedî statûyên. Her kes û kom maf û cudayetiyên yên hember xwe û destdirêjiya mafê wan nake. Li welatên weha demokratîk, toleransa kolektîvî heye û xurt e. Mafên gel an netewe û kêmneteweyên ku li wan welatan dijîn wek sîstemên otonomî, birêvebiriya herêmî, federatîv, konfedaretîv û çandî hene û qanûnan hatine garantî kirin.
Li dewletên împaratorî, dewletên ku ji civatên bîyanî pêk hatine, tolerans heye û loma cudayetî û pirrengî û pirdengiyan kes û gelan hatiye pejrandin. Encama wê jî ne cudatiyê yekîtîya netewe û gelan bi hêz kirine. Dema cudahî neyên qebêlkirin, parastina yekîtiyê zehmetir dibe. Redkirin û înkarkirina cudatiyan yekîtiya dewletî li ser ling nagire û nikare demeke dûr û dirêj biparêze. Di dewletên unîter ên ku di salên 1800 î de hatin damezrandin, armanca wan înkarkirina, gelan, grûpên dînî , mezhep û heta ramanên cuda ji navê rakin, asîmîle bikin, yek netewe, yek dîn û yek dewlet çêbikin. Di van dewletan de tolerans sifir e û problem û sergêjî dijwar û gelek in. Her çar dewletên ku Kurdistanê di nav xwe de par kirine ji vê mijarê re nimûneyên herî vekirî û berbiçav in. Bingehê dewleta Tirkiyê li ser neteweyê tirk, dinê îslamê heta mezhebê henêfî û zimanê tirkî hatiye damezrandin. Ji derî tirkan, zimanê tirkî û mezhebê henefî tu tolerans û maf ji yên din re tune. Hema hema hersê dewletên din yên dagîrkerên kurdistanê jî weha ne. Rewşa Îraqê ji wê piçek cuda ye. Loma li van her çar dewletên dagîrker qet aramî û astiya civakî nîne.

Tolerans, maf û statû
Mirov dikare bêje ku tolerans di bingehê xwe de fenomeneke, humanîstî û exlaqî ye û girêdana wê bi huqûqê ve heye. Lê di mijara wekhevî û mafheyî û parastinê de, tolerans heta ciyeke dikare were bi kar anîn û rola xwe bilîze. Ji wir bi şûn ve otomatîk ji holê radibe. Êdî alozî dest pê dike. Garantî û baweriya toleransê namîne. Ji bo garantiya mafê takekesî, civakî an jî teknîkî pêwîstî bi hinek prensîp û qanûnan heye û statûyek pêwîst e. Heger di wî warî de prensîp û qanûn tune bin, reşbînî û tawanbarî dikevin dewrê û mafên heyî jî, ji holê tên rakirin û bin pê kirin. Reşbînî, tawanbarî û ser û şîdet dest pê dikin.

Dewletên unîter û toleransa takekesî
Niha li Ewropayê û bi taybetî li dewletên Yekîtiya Ewropayê girîngî didin ser tolerans û mafên azadiyê ya takekesî ((individuell). Bi taybetî dewletên unîter pêşengiya vî ramana takekesî dikin. Ji bo ku mafê gel û kêmneteweyan nedin û neyînîne rojevê. Yanî mafên koman tune lê mafê kesan heye. Mafên kesan derdixin pês û yên kom û komikan vedişêrin. Ji bo endametiya Tirkiyê jî weha li dozê dinerin. Dibîjin ku ”li Tirkiyê mafên mirovan tê bin pê kirin. Divê azadiya fikrî ya takekesî hebe…” Loma navên kurd û gelên din wek komik an netewe di dokumentan de derbas nabin. Heger navên wan di hinek ciyan de derbas bibe jî, dîsa wek mafê takekesî (azadiya sexsî) derbas dibe. Ev lîstike û lîstika xapandinê ye. Hinek kurd jî bi vî yekê bizanebûn an jî binezanî diparêzin û dibêjin ”em mafê kurdan wek netewe naxwazin, em mafê kesên azad dixwazin…” Gelo çima dewlet û ew kes û derdorên ku wek dewletê difikirin û dibêjin; ”em bi tenê mafê takekesiya azad dixwazin û em li dij mafê nasnameya netewî, komî û kolektîvî ne?” Belê ji ber ku nasnameya netewî, kolektîvî li dij asîmîlasyone ye. Bi xwe re mafê rêxistiniyê dixwaze û xwe bi kolektîvî diparêze û têkosîn û berxwedana kolektîvî tune. Dema mafê takekesî be, bi serê xwe ye, tu zerareke nade dewletê. Ji kesekî dê çi zerar were!

Toleransa navxweyî
Piştî heqaw gotinî ez dixwazim werim ser toleransa navxweyî. Gelo di nav me kurdan de bingeh û rewşa toleransê çi ye û çawa ye? Em kurd bi xwe civateke gundî ne. Welatê me hatiye dagîrkirin û wek welat û civak me bi paş ve histine. Xwendin û nivîsandin di nav me kurdan hîn îro jî gelek kêm e. Kurd xwedî çend dînan (îslam, êzîdî, kakayî, xiristiyanî) ne. Mezhebên me gelek in.Gelek tarîqatên me hene. Zêdebûna zarava û devokên me problemeke din ya dijwar bi xwe re aniye holê. Çanda feodalî di nav de de hîn jî xurt e. Dijberiyên herêmî û perçeyan hene. Perwerde û kultura çar dewletên dagîrker li ser me her berdewam e û mejiyê me jî kiriye çar perçeyên cuda. Bi van hemû dijberî û nakokiyên me yên netewî û civakî re, di van 30-40 salên dawî de îdeolojîyên navnetewî jî cudatiyên polîk jî civata kurdan perçe perçe kir û anî hember hev.
Di civateke weha atomîzekirî de helbet dê tolerans herî kêm be, heta pirî caran dê sifir be. Di civateke weha piralozî, gengese û dijwa de mirov gelek carî nikare behsa toleransê bike. Helbet dê di civateke weha de dengê singe-tinga sûr û metal û teqe-reqa sesderb û resasan bêt.
heger rewsa welat û gelê me weha be, divê mirov dev û dest ji toleransê berde û guhdariya dengê van çekên ku em li dij hev bikar tînin bikin? Na û hezar car na! Ji bo me, îro ji her rojî bêtir, pêwîstiya me bi toleransa navxweyî heye. Bi tenê tolerans dermanê çareserkirina pirs û pirsgêrekên civakî, netewî, olî, aborî û hwyd e. Bi tenê mirov bi toleransê dikare hevkariya berjewendiyên şexsî û netewî nerm bike, çareser bike. Ev payda û berjewendiyên hevpar çi ne gelo? Hebûna axa welat, dîrok, newroz, ziman û çanda kurdan in. Niha ala û kurdan jî lê zêde bûye. Hemû kurd ji çi mezhep û dînî bawer dikin bila bikin, ji kîjan perçe û herêmî dibin bila bibin, ji kîjan malbat û eşîrî dibin bila bibin, ji kîjan partî û îdeolojiyî dibin bila bibin, hemû dikarin li ser van tiştên hevbes bihev bikin. Ev hemû daxwaz û berjewendiyên netewî ne. Ji hev re tolerans nîsan bidin. Bas xuyaye ku di nav civatek an jî di nav neteweyekê de çiqas dijberî zêde bin, tolerans nîsandan jî hewqas zehmet û dijwar dibe. Dijmin ji van dijberî cudatiyan kelk û sûd digrin û ji her alî û awayî ve hewl didin ku hejmar û kûrbûniya dijberî û cudatiyan di nav kurdan de zêde bikin û dijminiyê pîj bikin. Heta ji destên dijminên me hatine di nav kes, kesayetî, kom, rêxistin û partiyên kurdan de çi polîtîk, çi civakî û çi dînî dijmintî û cudatiyê kûr, tûj û dijwar kirine û dikin. Em kurd jî pêwîst e ku di vê zanabûn û têgehîstinê de bin û toleransa navxweyî xurt û jîndar bigrin û yekîtiya netewî pêk bînin û xurt bikin. Belê, tolerans ne qanûn, ne destûrên ne jî statûyên nivîskî û huqûqîne, lê ji wan re bingeheke erênî amade dike. Tolerans dibe hîmê yekîtiya netewî.

Amed Tigris

2005.02.15


 

Bûyera Qamîşlo dikare bibe

sedemê rûxandina rejîma Suriyê

Sê roj berê dewleta Suriyê pêşî li bajarê Qamîşlo dest bi provokasyonan kir û her ku diçe, dewlet tevahiya rojavayê Kurdistanê bi top û tankan dagîr dike. Seran serê tixûbê xwe û Tirkiyê esker tijî kiriye û deriyên navbera xwe û Tirkiyê girtiye. Hatin û çûndin qedexe ye.

Bajar, bajarok, gund û taxên kurdan ji her alî ve abloke dike. Erebên sivîl bi esker û polîs re êrîş dibin ser mal û avayiyên kurdan. Talan û sotandin her berdewam e. Kurd nikarin ji mala xwe derkevin der. Heta niha ji sedî bêtir kurd kuştine û bi hezaran birîndar hene, bihezaran girtî bi cemsayên eskeriyê ji herêma Kurdistanê dibin herêmên ereb û li wir di girtigehan de bi cîh dikin.

Kurd ji Dêrikê heta Efrîn, Heleb û şamê rabûne ser piyan û li ber xwe didin. Bûyerên li başûrê Biçûk nîşanên çend tiştan in.

Yek, nîşana hilweşandina rejîma dîktatoriya BAAs a Suriyê ye. Piştî rûxandina rejîma BAAS a Îraqê tirs û lerz ketiye laş û rihê rejîma BAAS a Suriyê jî. Li Rojhilata Navîn li dij rejîmên dîktator kurd hêza herî redîkal, demokrat û reformxwaz e. Di her çar perçeyan de jî kurd serokatiya vê yekê dikin. Ji ber ku kurd neteweyek e ku herî zêde êş, azar û zerar ji dîktatorên herêmê dîtine û dibînin. Welatên wan kirine çar perçe û tu mafên wan ên mirovî û netewî nîne. Li welatê xwe bîyanî ne, ne hemwelatî ne.

Du, ev bûyer û çalakî nîşana pileya hişyarbûna netewî û demokratîka gelê me ya li vî beşî ye. Gelê me yî vî perçeyî ev 80 sal in ku ji beşên Başur û Bakur re malovaniyê kirine û dikin. Nan dane, av dane, zarokên xwe dane. Bi sedan şehîdên wan li Amed, Dersim, Agirî, Wan, Mahabad, Silêmanî û li Hewlêrê hene. Ji ber vê yekê, ew xwediyê renc, ked, hişyarbûn û zanebûneke kûr û dewlemend in. Navê wan "Başûrê Biçûçik e, lê ew hindik û rindikên Kurdistana mezin û yekgirtî ne.

Niha dora wan e. Pêwîst e, em kurdên beşên din ne deynê xwe, divê em wezîveyên xwe yên niştîmanperwerî bi cîh bînin. Ne du milyon, 40 milyon kurd li ser piyan bin û hemû jî Qamîşloyî bin. Belê, Qamîşlo îro 40 mîlyon e. Dil û cergê 40 mîlyon kurdan e.

Ev bûyer ji bo kurdan fersendeke gelek mezin e. Bi taybetî ji bo kurdên Başûrên Biçûk. Rawestandin û aramiya bûyeran tiştekî baş e, lê ev ne çareseriyê. Mesele ne mesela çend kesên nijaddperest in ku provokasyon çêkirine. Dozeke netewî ye. Dewlet dixwaze wek bûyereke fotbolê ku li her derê dinyayê derdikeve nîşan bide. Bi vê yekê dixwaze doza kurdî veşêre. Hinek dor û dorên kurdan jî, ji bo berjewendiyên xwe weha wek BAASan difikirin an dixwazin weha be û mesele bi hêsanî were sergirtin. Lêbelê ev fersendeke mezin ku ketiye destê me kurdan. Divê em dozê navnetewî bikin. Bixin rojeva cîhanê. Bi taybetî bixin rojeva Amerîka, Îngilîz û Koma Neteweyan. Amerîka û hevalbendên xwe divê doza kurdî çareder bikin. Heger çareser nekin û bi paş ve vekişin, wê demê ji bo kurdan felaketên gelek mezin amade ne. Herçar dewletên dagîrker nîjadperestên xwe ve, vê carê dê koka kurdan biqelînin.

Rojek zûtirîn divê Amerîkî û Ewropî li Suriyê doza kurd çareser bikin. Qet nebe statûyeke fermî ji kurdan re bibînin. Kurd jî divê bi paş ve gav navêjin. Belê, heger hemû kurd yek bin, xwedî li Qamîşlo derkevin, Amerîka û Ewropiyan îqna bikin, wê demê wek rejîma Saddam, rejîma Esad jî dikare bê rûxandin an jî mecbûr bimîne reforman çêke. Riyeke din nîne.

2004.03.14

"KURD KETIN DEFTERAN"

Di roja 2004-03-08an de qanûna bingehîn ya Iraq û Kurdistanê ji aliyê nûnerên Konseya Katî ve hat îmza kirin. Îmzakirina qanûna bingehîn bûyereke gelek mezin û girîn e. Li hundirê Îraqê erebên sûnî û şîîyî û li der ve jî di serî de Tirkiye, Îran, Suriye û welatên ereban ên din gelek li ber xwe dan ku federasyona kurdan a cografî û netewî neyê qebûl kirin. Helbet kurdan jî ling dan erdê ku bi paş ve gav navêjin, ji daxwaz û strektura federasyonê danakevin. Kurdan li hember daxwaz û zixtên Amerîka û Îngilîztanê jî li ber xwe dan. Polîtkayeke reel û yekgirtî meşandin. Di mijara Kerkûk û Mosulê de tawîz dan lê di ya fedarasyona cografî, zimanê kurdî ku li Îraqê zimanê duyemîn yê fermî ye û di karanîna mafê vetoyê de, bi ser ketin.
Niha li Başûr, li pêşiya kurdan çend xalên girîng hene û pêwîst e ku ew bi lez û bez pêk werin:
· Bi zûtirîn gav herdu hukimetên herîmî bikin yek.
· Kurdên ku di dema rejîma Saddam de ji herêmên Kerkûk, Mosûl, Xaniqîn û herêmên din bi darê zorê ji cîh û warên xwe hatibûn koçber kirin, pêwîst e ku bi paş ve vegerin cîh û warên xwe yên berê. Di serhejmara giştî (referandûmê) de bi ser bikevin û van herêman bi awayekî fermî tevlî nav tixûbên (sênorên) Kurdistanê bikin.
· Herdu hêzên peşmerge û hemû hêzên parastinê yek bikin. Di demeke gelek kurt de, bi jimarekî mezin û bi awayekî nûjen arteşeke çalak damezrînin. Ku ev hêz bikaribe federasyonê ji ber erîşên dijmin biparêze. Heger kurd vê xalê girîng negirin û bi tenê bikevin nav artêşa Iraqê, dê di demeke kurt de, wenda bikin. Dema ku Amerîka û hêzên hevpeyman xwe paş ve bikşînin, artêşa Iraqê dikare êrîşî Kurdistana Federe bike û wek demên berê bisotîne, kavil û wêran bike. Bi tenê garantiyeke kurdan heye ku ew jî hêzên wan ên çekdar bikarin di rojên pêş de xaka xwe biparêzin.
· Di serî de PDK û YNK û hemû partî û hêzên din ala kurdî bi kar bînin. Her hêz ala partiya xwe bi tenê di xanî û komelayên partiyên xwe de dalqînin. Di hemû dem û dezgehên fermî de bi tenê ala kurdî hebe. Li Ewropayê jî weha ye. Her partî ala xwe heye û bi tenê ala xwe di komele û dezgehên partiyên xwe de dalqînin. Di dayîreyên dewletê û di dem û dezgehên fermî û gelêrî de bi tenê ala xwe bi kar tînin. Ev jî mafê wan yê siruştî ye.
· Dev û dest ji masmediya partiyan berdin û masmediyayeke netewî avabikin. Niha war û aliyê herî sist û hejar ev xuya dike. Bi taybetî mirov dema guhdariya Kurdistan tv û Kurdsatê dike vê valahiyê baş dibîne. Hîn jî wek berê her yek bi tenê propaganda partî û serokê xwe dike. Mirov dibêje qey her yek televîzyona neteweye din e, lê bi tenê bi kurdî weşan dikin. Cîhana yekê bi tenê Silêmaniye û ya din jî Dihok û Hewlêr e. Di vî warî de ne ku herdu kalanên tv bên yekkirin, bila hejmara wan zêdetir bin jî, lêbelê bila raman û bîrûbawerî yên netewî yek bin. Bila sed kanalên kurdî hebein lê bi kurd û kurdistanî bifikirin û weşan bikin. Di doza kurdî de yek bin û di war û mijarên din de azad û serbixwe bin.
· Parlamentoya dewleta Federe, divê alfabeya kurdî ya latînî bipejrîne û dev ji alfabeya erebî berde. Wek tê zanîn di warê yekîtîya netewî de alfabe roleke mezin û girîng dilîze. Alfabe zaravayên kurdî nêzîkî hev dike, gencîneya kurdî dixe xizmeta her perçe û kurdî, wêjeya kurdî xurt, hêz dike û pileya wê bilind dike. Alfabeya latînî karanîna teknîka nûjen hêsantir, perwerdeyê bi lez û bez dike.
Belê, bi îmzakirina qanûna bingehî ya Îraqê re em kurd cara yekem bi awayekî fermî ketin nav peymanên navnetewî. Bi zimanê xelkê "em kurd ketin defteran." Ev encama têkoşîna sed salan e, xwîna bi hezaran şehîdan e. Ev peyman bi hubir nehatiye îmzakirin, bi xwînê hatiye îmza kirin. Pêwîst e ku hemû kurd wê biparêzin, mil bidinê, xurt bikin û bi pêngavên nû prosesê geş û temam bikin. Amed, Mahabad û Qamîşlo jî bi qasî Silêmanî û Hewlêrê bi vê îmzakirina peymanê dilgeş û bextewar in. Serbilind in. Dilgeşî û şabûn têr nake, wezîfe û barên wan jî bi qasî yên Hewlêr û Silêmaniyê giran bûne. Divê û pêwîst e ku piştgirî û alîkariya netewî xurt bikin. Destkeftiyan biparêzin û çend meh paşê destkeftiyên ku nîvçe mane bi dest bixin. Kerkûk dilê kurdan e. Dijmin dixwaze bi zor û zextê dil û cerg ji hev cuda bike. Dil û cerg cuda nabin. Jiyan bê dil û cerg nabe. Ya dil diçe ba cerg ya jî cerg diçe ba dil.…

Amed Tîgrîs
2004-03-10